3. Humanizmi dhe Rilindja (Renesanca)
Ata (armiqtë e Hyjit) nuk mund ta sulmonin Hyjin përballë, kështu ata filluan të madhërojnë njeriun, domethënë filuan t’i japin një madhështi dhe një dinjitet që nuk e ka. E për ata, dinjiteti i njeriut qëndron fillimisht në lirinë e tij, por një liri të trajtuar si një abolut, domethenë e kundërta e asaj që të shpjegova. Për ata liria është pavarësia e njeriut në lidhje me Hyjin ose me ligjin e Hyjit.
Për të filluar, ata nuk pretenduan se njeriu është krejtësisht i pavarur, por thanë se ai është i pavarur në gjithçka që nuk ka të bëjë me fenë dhe moralin, për shembull në shkenca, në literaturë ose në art.
Pavarësia në literaturë dhe në shkenca, quhet humanizëm. Ti e ven re menjëherë se ky emër « humanizëm » që ata kanë marrë, tregon se ata madhërojnë njeriun. Humanizmi nuk do të të interesojë shumë, por do të shkruaj disa fjalë për të rriturit që do e lexojnë këtë letër.
Nën pretekstin e rizbulimit të kulturës antike, greke dhe latine, humanistët në realitet deshën të kapërcejnë saktësinë e teologjisë dhe filozofisë së krishterë që ata e gjykonin si shumë detyruese (oblikuese) ose pak të gjallë, ndërsa Kisha na e rekomandon si shprehjen më të përsosur të doktrinës së saj, të fesë dhe të themeleve të saj. Është e qartë se humanistët duke përbuzur këtë filozofi e këtë teologji, në të njëjtën kohë përbuzën edhe dokrinën të cilën ato përmbanin.
Bëhet fjalë kryesisht për filozofinë dhe teologjinë e Shën Tomë Akuinit të cilit Hyji i kishte dhënë gjeninë e qartësisë, të saktësisë e të konçizitetit. Për më tepër, Shën Tomë Akuini njihte përsosmërisht filozofët grekë antikë e kishte vendosur të ndante në trashëgiminë e tyre atë çfarë theksonte natyrën e vërtetë të njeriut, krijimin dhe Hyjin dhe atë që shkonte në sensin e mëkatit e të paganizmit, pak a shumë sikur të nxjerrim një llambadar të bukur nga një kuti e ndryshkur. Mbi këtë llambadar, Shën Toma mbolli teologjinë e krishterë e cila nuk ishte e re, por drita e saj do të shkëlqente kështu më shumë dhe në një pozicion më të lartë.
Duke e hedhur poshtë këtë llambadar, humanistët tregonin shumë mirë se ata pëlqenin më shumë kutinë e ndryshkur sesa dokrinën e krishterë dhe atë që i bezdistë më shumë, moralin e saj.
Për këto aryse, ata vazhduan të kritikojnë atë që morali katolik kishte shumë strikte për sytë e tyre, e kryesisht jetën e murgjve e të rregulltarëve, që është një model për të gjithë të krishterët.
Në fushën e artit bëhet fjalë për Rilindjen.
Nuk e di nëse e ke vizituar ndonjëherë ose ke parë foto të kapelës së papëve në Vatikan që quhet kapela Sistina. Në këtë kapelë zgjidhen papët. Përreth ka afreske që janë bërë para Rilindjes e që paraqesin skena të Besëlidhjes së Re e të Vjetër. E pastaj, sipër e sidomos në tavan, janë afresket e Mikelanxhelos, një nga artistët më të famshëm të Rilindjes. Në mes, Mikelanxhelo ka paraqitur krijimin e Adamit. E ka pikturuar një Adam krejtësisht të zhveshur; në vend që ta fshihte pjesën e gjinisë në një mënyrë apo në një tjetër, e ka bërë të dukshme e provokuese, mbi një Adam shpërfillës pa asnjë energji të brendshme. Sikur të ishte vetëm kjo! Por, anash është pikturuar një fli e Besëlidhjes së vjetër dhe, përsëri, personazhet, priftërinj e profetë, janë të zhveshur me pjesën e gjinisë të dukshme! E nuk janë vetëm dy shembuj. Të gjithë afresket e Mikelanxhelos në kapelën Sistina janë të të njëjtit lloj.
Kjo gjë në një kapelë! Çfarë ka ndodhur?
Zyrtarisht, bëhej fjalë të pëlqehej si edhe të vihej në pah njeriu i cili, në të vërtetë, është një mrekulli. Në realitet, bëhej fjalë për përqëndronin e artit mbi njeriun për t’i bërë hije, domethënë për të harruar, të gjithë atë çfarë kemi shkruar për Krishtërimin.
Për t’i bërë hije fillimisht mëkatit origjinal për shkak të të cilit nuk mund të vendosim më para syve të njeriut trupa të zhveshur, pjesën e gjinisë e kënaqësi të tjera që ofron natyra, sepse njeriu nuk din më t’i përdorë korrektsisht.
Për t’i bërë hije faktit se Hyji është maja dhe qendra e të gjithë universit, sepse Ai është krijuesi dhe Zoti i gjithçkaje.
Për t’i bërë hije lumturisë së vërtetë të njeriut, gëzimeve të vërteta që Hyji i ka dhënë, gëzime që mund të jenë vetëm të krishtera e jo njerëzore, si për shembull paqja në virtyt, devotshmëria, mëshira, dashuria e Hyjit, jeta e shpirtërore etj…. Sepse ky është roli i artit të vërtetë: të paraqesë përtej pamjes së jashtme, se Qielli dhe jeta e krishterë janë të këndshme, dhe t’u japë vlerë atyre.
Për të arritur hijesimin e kësaj ata shumuan skenat profane, kërkuan frymëzim te paganët, e mbajtën vetëm atë çka kënaq shqisat e jo atë që lartëson shpirtin, e kthyen vëmendjen drejt trupit dhe jo drejt shpirtit, në trup tregonin bukurinë trupore, sensualitetin e sa më shumë të jetë e mundur lakuriqësinë, etj. Arti i Rilindjes ngjan shpesh me një koleksion « djemsh të pashëm » e « vajzash të bukura joshëse ».
E kështu, krejt thjesht, i pikturonin njeriut kënaqësi të reja, krejtësisht në të kundërt me lumturinë që të jep krishtërimi. Nuk u desht shumë kohë që kërkuesit e kënaqësisë të kërkonin ta heqnin qafe krishtërimin i cili i bezdiste. E ja pra se si armiqtë e Hyjit, me ngjyra e me furça pikturash, pa e treguar veten, punuan për rrënimin e Krishtërimit!
Mund të themi se ishte një revolucion në fillimet e tij.
Duhet të dish se Rilindja u favorizua shumë nga papët të cilët, më vonë, do bëheshin shumë të vëmendshëm për të ruajtur Kishën nga kjo frymë e keqe. Pse?
Kjo të tregon një aspekt të dytë të këtij revolucioni: karakterin e tij joshës. Me anë të joshjes kjo përmbysje arriti të tërheqë shumë njerëz, por gjithashtu edhe të infiltrohet deri tek ata që duhet të ishin kundërshtarë të tij.
Një provë tjetër që Rilindja është mbështetur mbi gënjeshtrën dhe joshjen, është se mund të gjenim në artin grek vepra shumë të lartësuara, që e kthenin shpirtin drejt amshimit, që kujtojnë se njeriu nuk është Zoti, që lavdëron asketizmin. Kam parë disa vepra në muzeun e Athinës, gjatë një qëndrimi atje, dhe u çudita kur zbulova se Rilindja na ka sjellë më së shumti sensulitetin dhe shumë pak artin grek, dhe se kishte neglizhuar artin më të vërtetë.